Marmara’da Zehirli Alarm: Pusula Denizanası

Denizlerin görünüşüyle zarif, sahip olduğu zehir ile canavara dönüşen canlısı; pusula denizanası. Denizlerimize Süveyş Kanalı ile girmiştir. İklim değişikliğinin bir sonucu sonucu olan deniz suyunun ısınmasıyla neredeyse Akdeniz havzasına yayılan lesepsiyen (lessepaian species) bir canlı. Vücutlarının % 95’i su olan denizanalarından ayıran en önemli özelliği ürettiği zehirdir. Denizlerimizde zehirli denizanalarıyla beslenen canlı bulunmadığından besin ağı içinde baskın konuma geçerek sayıları son zamanlarda epey arttı. Özellikle yaz mevsimine gelindiğini şu günlerde Marmara kıyılarında en sık görülen türler arasında.

Pusula Denizanası Nedir?

Latince isimlendirmesi Chrysaora hysoscella olan omurgasız sınıfına giren yumuşakça türüdür. Şekil itibariyle yarı küre şeklindeki vücut yapısının tepesinden kenarlarına doğru uzanan 16 adet V şeklinde sarı-kahverengi bantları karakterizedir. Vücudun çapı 30 cm olsa da 42 cm’ye kadar çıkabilir. Vücut yapısı kahverengi veya sarı-kırmızı olabilir. Ağızın etrafındaki dört adet uzun, kıvrımlı ağız kollarına sahiptir . Bu kolların boyu vücudunun üç ila dört katıdır. Rengi portakal, kahverengi ve kızıl olabilir . Hayvan vücudunu büzülerek ileri doğru hareket eder. Atlantik, Pasifik ve Akdeniz’in sıcak-ılıman bölgelerinde gözlenir. Üremeleri eşeysiz olarak tomurcuklanmayla gerçekleşir.

Pusula Denizanası Neden Baskın Tür Konumunda?

Bunun en büyük sebebi sıcaklık faktörüdür. En sıcak yaz dönemi geçirdiğimiz şu günlerde deniz su sıcaklığı rekor seviyelerini gördü. Deniz canlılarında su sıcaklığı en önemli fiziksel parametrelerden biri olduğundan sınırlı alanda dağılım gösteren tehlikeli ılıman türler için hızlı bir genişlemeye sebebiyet verdi. Aynı zamanda besin zinciri içerinde kendisi ile beslenen herhangi bir canlı bulunmadığında çoğalmasında hiçbir engel neredeyse bulunmayıp bu durumu da fırsat halini aldı. Denizanaları ayrıca kirli ve düşük oksijenli bölgelerde yaşayabilen yüksek toleranslı canlılar olmasından dolayı da sık rastlanan canlılar konumuna gelmiş oldu. Geçtiğimiz günlerde uzunluğu 4 metreyi bulan pusula denizanası Marmara Denizi’nde görüldü.

Denizanalarının Ekonomik ve Ekolojik Zararları 

• Süveyş Kanalı ile iklim değişikliği beraberinde ısınan deniz sularıyla yayımları tüm Akdeniz ve Karadeniz’e kadar göstermiştir.
• Jelimsi yapısı sayesinde ağ göz açıklığını tıkamasıyla balıkçılık operasyonunu zora sokmaktadır. Tıkanan gözlerin sonucunda hedef dışı tür avcılığına da arttırmaktadır. 
• Plankton, küçük deniz canlısı ve yumurta/larvalar beslendiklerinden sayılarında olağanüstü artışla özellikle balık stoklarında baskı oluşturur.
• Dönem dönem denizanası patlamalarıyla turizm sektörünü olumsuz etkilemektedir. 
• Yakıcı ve zehirli olmasından dolayı teması halinde muhtemel sağlık sorunları yaratabilir.

Pusula Denizanası Zehri

Vücutlarından uzanan uzun tentaküllerinde zehir üreten özelleşmiş hücreler barındırır. Yakıcı hücreler de denilen bu hücreler nematositlerdir. Bu zehri avlarını yakalamak ve av olmamak için kullanır. Avına dokunduğunda aktifleşen zehirli hücreler sayesinde avını etkisiz hale getirir. Kıyıya vurmuş, ölü denizanalarında dahi bu hücreler aktifliğini koruyabilir. Bu toksin denizdeki canlılar gibi insanlar için potansiyel tehlike yaratır. Pusula denizanası ile temasından ilk birkaç dakika içinde ciltte kaşıntı, kızarıklık ve yanma başlar. Kişiden kişiye göre değişmekle birlikte alerjik reaksiyonlarda acil müdahale de gerektirebilir.

Pusula Denizanası Zehrinde İlk Yardım

Isırılma, sokma gibi durumlarda ilk akla gelen temiz tatlı su ile durulama ile amonyakla temizle zehri etkisiz hale getirme düşüncesi yanlıştır. Birçok enzimler ısı ve bazı  kimyasallar denatüre olur; yani yapısı bozulur. Toksinler bir çeşit enzimdir ve bu enzimin denatürasyonu için tuzlu su ile sıcaklık gerekmektedir. Denizanası çarpması ismini alan denizanası teması veya yapışma durumlarında ilk olarak deride varsa jelimsi yapı uzaklaştırılmalıdır. Çıplak elle müdahaleden kaçınarak sert bir temiz cisimle uzaklaştırılmalıdır.  Deniz suyu ile yıkama, yanık oluşturmayacak derece sıcak uygulanması enzimin etkisiz hale getirir. Bu uygulamayla zehrin etkisi vücuda yayılmadan azaltılmış olur. En iyi sıcaklık 45°C ve üzeri sıcaklık uygulamasıdır. Hafif komplikasyonların dışında solunum güçlüğü gibi ciddi etkiler oluşturabilir. Tıp da anaflaktik şok olarak bilinen alerjik şok gelişimi söz konusuna karşın acil müdahale es geçilmemelidir. Bilhassa bebek ve yaşlılar gibi hassas bünyeliler için daha dikkatli olunmalıdır.

Ya Yakarsa

Türk Deniz Araştırmaları Vakfı tarafından oluşturulan Ulusal Denizanası ve Benzeri Türleri İzleme Programı‘dır.  Denizanası gözleminde veri toplamak, yayılımlarını, etkilerini bilimsel düzeye taşıyan toplumsal fayda yarabilmeyi amaçlamaktadır. Sizde denizanası hakkında daha fazla bilgi edinebilir ayrıca tüm Türkiye’de gördüğünüz denizanası fotoğraflarını vakıf ile paylaşarak bilime katkı sağlayabilirsiniz.

 

Serbest dalgıç ve su altı fotoğrafçısı İsa ŞAHİNTÜRK’ün objektifinden pusula denizanası örneği

Kaynakça

• yayakarsa.org 
• tudav.org
• www.iha.com.tr
• www.trthaber.com
• www.haberturk.com
• İşinibilir et al. 32(3): 154-169 (2017) /Turkish Journal of Aquatic Sciences Journal abbreviation: Turkish J. Aqua Sci.