Harita Mühendisliği Nedir?

Yol kenarında, sokağın köşesinde, tarlanın ortasında, inşaatın temelinde hemen hemen her yerde gördüğümüz, 3 ayaklı bir sehpa üzerindeki alet ile etrafa bakan insanlar vardır. Ne yaptıklarını, nereye baktıklarını, ne gördüklerini merak ettiğimiz bu insanlar kim olabilir? Fotoğraf mı çekiyorlar acaba? Haydi, gelin hep beraber bu insanlar, Harita Mühendisleri kimdir ve ne iş yaparlar öğrenelim.

Harita Mühendisliği

En makbul tanımı ile yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün istenilen ölçekte topoğrafik ve tematik haritalarının üretilmesi, coğrafi bilgi sistemlerinin oluşturulması, kıta hareketlerinin belirlenmesi, kırsal ve kentsel toprak düzenlemelerinin yapılması, yeryüzünün dört boyutlu olarak ölçülmesi, haritalandırılması ve modellenerek gösterimi işlerini yapan mühendislik dalına harita mühendisliği denir.

En sade olarak ölçme mühendisliği de diyebileceğimiz harita mühendisliği birkaç kere isim değişikliğine uğramıştır. Yakın tarihlere kadar kendi içindeki alt dallar olan Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği adıyla anılan meslek sonrasında tek çatı altında birleşip Harita Mühendisliği adını almıştır. Günümüzde de bazı bölümlerde adının Geomatik Mühendisliği olduğunu görebiliriz. İş hacminin gereği olarak, mesleğin kendi odasına da ismini veren şekli ise Harita ve Kadastro Mühendisliğidir.

Tarihin İlk Haritası

Mülk edinme, insanoğlunun yerleşik hayata geçtikten sonraki ilk alışkanlıklarından biri oldu. Ancak haritalar insanlık tarihinin ilk yıllarından itibaren oluşmaya başladı. İnsanlar hareket ettikçe yön bulma gibi, beslenmek için avlanma gibi ihtiyaçları olmuş ve bu ihtiyaçlarını giderirken çizdikleri küçük krokilerle farkında olmadan haritacılığın temellerini atmışlardır.

Haritacılık zaruri olarak mülkiyet kavramından sonra gelişmiştir. Çünkü mülk edinen insanlar alacağı mülkün değerini hesaplarken, devlet ise bu mülkten alacağı vergiyi hesaplarken ölçü ihtiyacı hissetmiştir.  Harita olarak tanımlanabilecek ilk çizimler MÖ 10000 ila 8000 yılları arasına dayanıyor. Ancak bu çizimler mağara duvarları ve taşların üzerine yalnızca nehir, dağ, yol gibi insanların işlerine yarayacak birkaç ayrıntıyı gösteren ilkel çizimlerdi. Araştırmacılar, Dünya’nın muhtelif yerlerinde bu şekilde birçok çizim buldular. Ancak bu çizimler belirli bölgelerdeki birkaç ayrıntıyı içerdiği için bu çizimleri sadece harita gibi görünen tasvirler olarak tanımladılar. Biri hariç.

Dünya’nın harita olarak adlandırılan ilk çizimi Anadolu topraklarında bulundu. M.Ö. 6200 yılında, Konya’nın güneyinde, tarihteki ilk yerleşim yerlerinden biri olan Çatalhöyük’te, duvara çizilen Çatalhöyük planı, içerdiği yerleşim planları ve Hasan Dağı figürleri ile yeryüzündeki ilk harita olarak kabul edilmektedir.

Sonraki tarihlerde de farklı medeniyetler eliyle gelişen haritacılığın ilklerinden biri de ilk Dünya haritasıdır. Babil’de bulunan tabletlerde çeşitli harita çizimleri vardır. Ancak M.Ö. 500’den kalan üzerinde yazılı açıklamalar bulunan tablet diğer çizimlerden ayrı bir özelliğe sahiptir. Dairesel bir Dünya haritasını içeren bu tablet ilk Dünya haritası olarak kabul edilir.

Türk Haritacılık Tarihi

Kadim medeniyetlere sahip uygarlıklar tarihte büyük haritacılar yetiştirmiştir. Günümüze ışık tutan çalışmalar yapan bu insanlar yeni ve farklı yollar açmış, keşifleri hızlandırmıştır. Dünya’nın hemen hemen her yerine ayak basan Türk milleti de ihtiyacı oldukça harita çizmiş ve büyük haritacılar yetiştirmiştir.

Türk haritacılık tarihi, Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ü Lügat’üt Türk eserine dâhil ettiği Türk Dünyası Haritası ile bir ilki yaşamıştır.

Haritanın ve haritacılığın en çok kullanıldığı alanlardan biri de denizciliktir. Harita, haritacılık deyince büyük denizci ve haritacı Piri Reis’i anmamak büyük eksiklik olur.

Ülkemizde haritacılık 19. Yüzyılın başlarında haritacılık eğitimlerinin başlaması ve 1834 yılında Harp Okulu’nda modern haritacılık derslerinin verilmeye başlanması ile kurumsal bir yapıya bürünmüştür. Son dönem devlet yapısından ve ihtiyaçların fazla olmasından kaynaklı Osmanlı Devleti’nin son ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında harita mühendisleri, harp okulu mezunu subaylar arasından çıkıyordu. 1925 yılında kurulan Harita Genel Komutanlığı (Bugün kullanılan ismi ile Harita Genel Müdürlüğü) mesleğin önemini kavrayarak bu alanda eleman yetiştirmeye başlamıştır. Harita Mühendisliği için yurt dışına gönderilen ilk öğrenciler de Harp Okulu mezunları arasından seçilmiştir. Ancak Milli Eğitim Bakanlığı da yaptığı bir sınav ile seçtiği sivillere de  bu yönde eğitim hakkı tanımıştır.

Aslında modern anlamda harita mühendisliği eğitimi alan ilk personeller 1890 yılında Fransa’ya gönderilen Mehmet Şevki (Ölçer) ve Hakkı (Güncan) isimli yüzbaşılardır. 1949 yılında Yıldız Teknik Okulu’nda bölüm açılana kadar harita mühendisleri 1934-1947 yılları arasında yurtdışında Jeodezi öğrenimi yapmıştır.

Harita Mühendisleri Ne İş Yapar?

Tarihin ilk günlerinden bugünlere gelişerek gelen harita bilimi köklü bir bilgi birikimine sahip olmuştur. Zaman içerisinde geliştirilen teknolojilerle ölçme aletlerindeki hassasiyetin artması haritacılık alanını daha da genişletmiştir. 

Harita mühendisliğinin temelinde ölçme yatar. Ancak bu ölçme, öyle sade bir ölçme değildir. Birçok farklı alanda, bir çok farklı aletle yapılan ölçmeler nevi, yeri ve tekniği açısından farklı alanlara ayrılır. 

Harita ve kadastro mühendislerinin çalışma alanları, Yıldız Teknik Üniversitesi Harita Mühendisliği internet sayfasında “Mesleki faaliyetlere altlık oluşturacak yatay ve düşey kontrol ağlarının oluşturulması, yeryüzü hareketlerinin izlenmesi ve mühendislik yapılarının kontrolü için deformasyon ölçmeleri ve değerlendirilmesi, karayolu, demiryolu, köprü, baraj, metro, tünel projeleri ve araziye uygulanması, uydulardan yararlanarak konum belirleme ve araç takip sistemleri, navigasyon, lazer tarama, uydu görüntüleri ve hava fotoğrafları yardımıyla veri toplama ve işleme, yersel fotoğraflarla restorasyon faaliyetlerine altlık oluşturacak planların çizimi, çeşitli çalışmalara altlık oluşturacak büyük, orta ve küçük ölçekli sayısal (dijital) ve basılı topoğrafik ve tematik haritaların üretimi, mekânsal verilere ve haritalara ilişkin çeşitli mültimedya, görselleştirme çalışmaları ve internet tabanlı sunumları, mobil cihazlar ve web için harita tasarımı, çeşitli konulara ilişkin mekânsal veri tabanlarının ve coğrafi bilgi sistemlerinin oluşturulması, kentsel ve kırsal alan düzenlemeleri ve ilgili hukuki çalışmalar, imar uygulamaları, kadastro çalışmaları, kamulaştırma, taşınmaz (gayrimenkul) değerlemesi,” şeklinde sıralanmıştır.

Bu tanım içerisinde harita mühendislerinin üstlendiği asli görevler sıralanmıştır. Ancak mühendis, karşılaştığı her zorluğu aşmak için pratik çözümler üretebilen, sahayı düzenleyebilen, kritik anları yönetip en doğru çıkışı bulabilen insandır. Bu sebeple harita mühendisliğini de bu kalıplar içerisine sınırlamamalı ufkumuzu açık tutmalıyız.

Haritacılık Alanları

Modern haritacılık hayatın her alanında kullanılan ölçme teknikleri ile yaşama kolaylıklar sağlamaktadır. Haritacılıkta çalışma alanı, ürünün çeşitliliğine göre alanlar ve bu alanlarda kullanılan ölçme aletleri şu şekildedir.

• Fotogrametri: Cisimlerin şekil ve büyüklüklerinin resimler ya da diğer dijital veriler yardımıyla ölçülmesini konu edinen bilim dalıdır. Teknolojinin gelişmesi fotogrametrinin türlerini artırdı. Fotogrametrinin kullanılmadığı alan yok dersek abartmış olmayız. 

• CBS: Coğrafi bilgi sistemlerinin kısaltması olan CBS, özel amaçlar için yeryüzüne ait bilgilerin toplanıp, bilgisayar ortamında istenen altlıklara işlenmesi ve sonrasında depolanıp, güncellenmesini kapsayan alandır. CBS’de işlenen verilerin çalışma sonrası kontrolü, analizi ve istenen anda görüntülenebilmesi büyük önem taşır. Günümüzde hayatın içinde sıkça kullandığımız navigasyon sistemleri CBS ürünüdür. Bu alan çok özel isteklere cevap verebiliyor. Arabalarda yön tarif eden sistemlerden, cerrahi navigasyonda ameliyata yardım eden sistemlere kadar geniş bir yelpazede hayatı kolaylaştırıcı ürünler görebiliyoruz.

• Kartografya: Harita ve harita benzeri gösterimleri üretmek amacıyla uygulanan, gerekli tüm çalışmaları kapsayan bilim dalıdır. Mekansal bilgileri analog ya da sayısal biçimde toplayan, modelleyen, yapılandıran, değerlendiren, saklayan, çeşitli ortamlarda anlaşılır ve objektif biçimde sunan bir alandır.

• Uzaktan Algılama: Atmosfere ya da atmosfer dışına yerleştirilmiş, yeryüzünden belirli uzaklıklara sahip platformlar üzerindeki ölçüm aletleri ile, yeryüzü ve üzerindeki nesneler hakkında bilgi alma, bilgileri analiz etme ya da nesnelerle fiziksel temasta bulunmadan ölçüm yapabilme bilimine denir.

• Kadastro: Gayrimenkul değerlerinin ve sınırlarının devlet tarafından planlanarak meşru kılınmasıdır. Bir ülkedeki her çeşit arazi, mülk yerinin, alanının, sınırlarının ve değerlerinin devlet eliyle belirlenip plana bağlanmasıdır.

• İmar: Kelime anlamı olarak bayındır hale getirmek demektir. Bir yerin imar edilmesi, yapılaşma ve şehirleşmesi anlamına gelir.

• Batimetri: Su, deniz, göl ve okyanus tabanlarının topoğrafik ölçmelerinin yapılmasının adıdır. Yunancadan gelen kelime derinlik ölçmek manasındadır.

Kullanılan Aletler

Teknoloji geliştiği her gün yenilikleri beraberinde getiriyor. Birçok farklı alanda hizmet veren harita mühendisleri, bir o kadarda farklı ölçme aletleri kullanıyor. Uydu sistemleri, hava sistemleri gibi çeşitli teknolojik ölçme teknikleri kullanılsa da haritacılığın temelinde aşağıdaki ölçme aletleri yatmaktadır.

Teodolit: Yeryüzünde, koordinatları ve yatay-düşey mesafeleri ölçmeye yarayan hassas bir ölçüm aletidir. Hassasiyeti çok yüksek olan teodolit çok net ölçümler yapabilir.

Total Station: Yatay ve düşey açı ölçümlerini sürekli ve otomatik olarak yapabilen, mm hassasiyetinde mesafe okuyabilen, hesaplanmış sonuçları anında ekranda gösterebilen ve hafızaya kayıt edebilen cihazlara Total Station denir. Total station genelde koordinatı önceden bilinen bir noktaya kurulduğu için ölçüm yaptığı noktanın koordinatlarını da hesaplayabilir. 

GPS: Küresel konumlama sistemi olarak dilimize çevrilen sistem Dünya üzerinde herhangi engelsiz bir görüş hattında, dört veya daha fazla uydusu ile her türlü hava koşulunda yer ve zaman bilgileri sağlayan uzay tabanlı uydu navigasyon sistemidir. Bu sistemle her türlü ölçüm yapılabilmektedir. Harita mühendisleri için en pratik ve en hızlı ölçüm yöntemidir.

Nivo:  İki nokta arasındaki kot farkını bulmaya, düz arazide yüzey nivelmanı yapılarak harita almaya yarayan topografik ölçe aletidir. Yükseklik farkı ölçmek için tasarlanmış cihazlardır.

Elektronik Uzunluk Ölçer (EDM): Lazer ışınları ile hassas alan ölçümü yapan dijital ölçüm cihazlarıdır.

Hangi Üniversitelerde Harita Mühendisliği Bölümü Var?

Ülkemizde, bu eğitim öğretim yılında yeni açılan bölümlerle beraber harita mühendisliği olan üniversite sayısı 22’ye yükseldi. Bu 22 üniversiteden yalnızca biri Avrasya Üniversitesi vakıf okuludur. Muhtelif illerde bulunan diğer 21 okul ise devlet üniversiteleridir. Harita mühendisliği ve üniversitelerdeki bölümleri ile ilgili geniş bilgiyi YÖK’ün sitesinde bulabilirsiniz.

Kaynakça

www.harita.gov.tr
www.hkmo.org.tr
Geçmişten Günümüze Resimlerle Türk Haritacılık Tarihi, Mustafa ÖNDER